Hoe we onszelf het ongeluk in praten

Deel 5 van de innerlijke spraak serie

In deze artikelenreeks over innerlijke spraak (lees hier deel 1) heb ik de stem in het hoofd vooral beschreven als een positief hulpmiddel. Ik beschreef hoe innerlijke spraak een rol kan spelen in het zelfstandig worden van kinderen, en in het herkennen van emoties. Maar het is niet alles goud wat er blinkt—innerlijke spraak kan ook een negatieve impact hebben op ons welzijn. In dit artikel vertel ik aan de hand van inzichten uit wetenschap, therapie en mindfulness hoe dat zit.

We kennen allemaal wel een vriend die net wat te veel aan het woord wil zijn. Die persoon die blijft doorpraten terwijl we eigenlijk liever wat rust aan ons hoofd zouden willen.

Voor veel van ons is die vriend… onze eigen innerlijke stem.

Maar niet alleen praten we onszelf soms de oren van de kop—we zeggen dingen tegen onszelf die we niet snel tegen een ander zouden zeggen.

Mijn stiefvader, doorgaans een erg aardige man, geeft zichzelf als hij aan het klussen is flink ervanlangs: “kluns!” “prutser!”. Als een ander een fout maakt, is hij een stuk coulanter.

Mijn stiefvader is verder een tevreden man, maar voor veel andere mensen is die kritische stem een stoorzender, of erger. Mensen met zelfkritische innerlijke spraak hebben, misschien niet heel verrassend, minder zelfvertrouwen en meer depressieve klachten.

De zelfkritische innerlijke stem speelt dan ook een belangrijke rol in verschillende vormen van therapie. Cognitieve gedragstherapie heeft bijvoorbeeld als doel om de relatie van patiënten tot hun innerlijke stem te verbeteren. Een bekende techniek daarbij is om van de negatieve innerlijke stem een karikatuur te maken: “dank je wel, Karen.”

Maar niet alleen zelfkritische spraak is een stoorzender. De innerlijke spraak kan ons geluk in de weg zitten op een manier die paradoxaal genoeg sterk verweven is met haar grootste kracht.

Met onze spraak kunnen we dingen oproepen die niet in de directe omgeving aanwezig zijn. Ik zeg “giraffe” en ik zie een beeld van een giraffe voor me. Zo draagt de spraak bij aan het loskoppelen van het denken van directe zintuiglijke ervaringen, waardoor abstract denken mogelijk wordt.

Dit abstracte denken helpt om ons handelen in een breder perspectief te plaatsen. Zo zijn we minder overgeleverd aan directe externe prikkels, waardoor we minder impulsief reageren.

Maar als we ons loskoppelen van zintuiglijke ervaringen, neemt per definitie de afstand tot die ervaringen toe. Dat maakt het soms moeilijker om met volle aandacht in het leven te staan. In gedachten verzonken, vergeten we soms te letten op wat er voor onze neus gebeurt.

Onderzoek laat zien dat mensen gemiddeld genomen minder gelukkig zijn als ze dagdromen dan als ze met hun volle aandacht in het hier en nu zijn.

Vaak begint mijn innerlijke stem te babbelen over dingen waar ik op dat moment helemaal niet mee bezig wil zijn. Soms ben ik lekker aan het wandelen, als ik ineens in mijn hoofd een liedje begin te zingen. Ik was toch echt aan de wandeling begonnen om te genieten van het bos, niet om liedjes te horen… Maar tijdens een concert, begin ik ineens na te denken over wat ik vanavond zal eten. En als ik dan aan het eten ben, denk ik “zal ik morgen eens lekker gaan wandelen?”.

Onze innerlijke stem heeft er een handje van om ons te transporteren naar fantasieën, theorieën, of naar de toekomst of het verleden, waardoor onze aandacht voor het hier en nu wegebt. Dat maakt het moeilijker om voldoening te vinden in het huidige moment.

Het is niet voor niets dat aandacht voor het hier en nu centraal staat in veel religieuze en spirituele tradities. Bij mindfulness meditatie is aandacht voor de directe ervaring het expliciete doel. En inderdaad, mindfulness meditatie draagt positief bij aan welzijn.

In tegenstelling tot wat je misschien zou denken, beoogt mindfulness niet per se de innerlijke stem, of innerlijke beelden, volledig uit te bannen—dat is voor de meeste mensen een onbegonnen zaak. Het doel is bescheidener: meer bewustzijn van de innerlijke stem.

Mindfulness helpt ons inzien dat onze spontane innerlijke spraak het vaak absoluut niet verdient om zonder meer gehoorzaamd te worden.

En dat besef heeft interessante gevolgen. Normaal gesproken nemen we gedachteloos aan wat onze innerlijke spraak ons vertelt, en we doen wat de innerlijke spraak ons opdraagt. In de meditatie-app die ik gebruik, Happier, noemt meditatie-docent Joseph Goldstein gedachten ook wel ‘dictators of the mind’.

Maar zolang je deze dictator als zodanig herkent, is gehoorzamen optioneel. Als we een stem in ons hoofd opmerken, kunnen we er even naar luisteren, om aan te horen of er iets van waarde in zit, en vervolgens de aandacht terug te brengen naar het hier en nu.

Met die bewustere, en daarmee vrijere verhouding tot de innerlijke spraak kunnen we wijzer handelen. Is het echt verstandig om dat plan uit te voeren? Willen we wel zoveel oordelen op andere mensen? Is het echt allemaal de schuld van die ander, of ben ik mezelf een eenzijdig verhaal aan het vertellen dat vooral bedoeld is om mezelf in een positief daglicht te zetten?

Grappig genoeg kunnen we de innerlijke spraak juist óók inzetten als middel voor mindfulness.

Dat kunnen we doen door aspecten van de innerlijke ervaring met woorden te labelen. Door onze innerlijke spraak als zodanig te labelen, vergroten we de kans dat we de innerlijke spraak de volgende keer op heterdaad betrappen. Mindfulness-cursussen stellen vaak voor om het algemene label ‘denken’ te gebruiken.Als je accurater wilt zijn (want technisch gezien is innerlijke spraak niet hetzelfde als het denken), kies dan voor “innerlijke spraak”. En hoor je jezelf bijvoorbeeld zeggen “wat een rare vent”, dan kan je dit nog preciezer labelen als “oordelen” (lees hier mijn eerdere artikel over oordelen).

Kortom, de innerlijke spraak is een tweesnijdend zwaard.

Onze samenleving vraagt een sterk ontwikkeld probleemoplossend vermogen van ons. Om onze doelen te behalen, worden we geacht om goed te plannen en deze plannen continu bij te sturen. Veel aspecten aan het moderne leven zijn buitengewoon abstract, en innerlijke spraak helpt, samen met innerlijke beelden en met andere vormen van talige zelfaansturing (zoals to-do-lijstjes), om afwegingen vanuit verleden en toekomst mee te nemen in het denkproces.

Waar kinderen leren om al pratende zichzelf aan te sturen, moeten we als volwassenen vaak juist leren om die stem soms even naast ons neer te leggen, en onze volle aandacht te richten op het hier en nu—om de wereld of onszelf even niet te willen veranderen, maar even van de situatie te genieten zoals hij is.

Die twee aspecten van het leven—reguleren en accepteren—met elkaar in balans brengen, is een van de grootste uitdagingen waar we als mensen mee te maken krijgen.

Heb jij een kritische innerlijke stem? Of begin je wel eens in jezelf te praten als je eigenlijk vooral aandacht wilt hebben voor je directe omgeving? Laat het weten in de comments!

Ik sta op een kruispunt: ga ik verder in de wetenschap, of word ik liever journalist of schrijver? Het Culturele Ik is naast een hobby een poging om mezelf als schrijver te ontwikkelen en een portfolio op te bouwen. Als je hieronder je e-mailadres achterlaat, krijg je nieuwe essays gratis in je inbox. Zo mis je er nooit één, én je steunt mij er ook mee. Klik op het hartje als je het stuk waardeerde, of laat een reactie achter om te vertellen wat je ervan vond.

Zie hieronder de eerdere essays in de serie over innerlijke spraak:

Deel 1:

Deel 2:

Deel 3:

Deel 4: