Diep vertrouwd en uiterst menselijk: Waar komt dat stemmetje in je hoofd toch vandaan?

Deel 1 van de innerlijke spraak serie

Als ontwikkelingspsycholoog doe ik aan de Radboud Universiteit onderzoek naar innerlijke spraak—het stemmetje in ons hoofd. De publicatie van een paper vorige week grijp ik aan als mooie gelegenheid voor een toegankelijke introductie op Substack. Ik doe mijn best het niet te droog te maken—innerlijke spraak is veel te herkenbaar en boeiend om het hier in academische taal stuk te slaan. Het raakt, in mijn ogen, aan de kern van wat het betekent om een mens te zijn. In dit essay ga ik in op de vraag: wat is innerlijke spraak, en waar komt het vandaan? Onderaan deze pagina staat een overzicht met de overige essays in de serie.

Heb je er wel eens bij stilgestaan hoeveel van onze ervaringen zich puur in ons hoofd afspelen? Fysiek kunnen we thuis op de bank zitten, maar in ons hoofd zijn we misschien heel ergens anders—bijvoorbeeld bij onze aankomende vakantie, of bij die persoon waar we stiekem verliefd op zijn.

Vaak als we in ons hoofd ergens anders zijn, komt dat omdat we in stilte tegen onszelf praten. Deze zogeheten innerlijke spraak—soms zelfspraak of interne monoloog genoemd—is een hot topic in de psychologische wetenschap.

De onderstaane scène uit Seinfeld geeft een mooie illustratie. Elaine, één van de hoofdkarakters uit de serie, staat vast in een metro met een storing, en je ziet hoe ze zich van binnen steeds drukker maakt om de situatie.

De scène laat mooi zien hoe we als mensen in ons hoofd voortdurend met zichzelf in gesprek kunnen zijn.

Toch lijkt het erop dat sommige mensen niet of nauwelijks innerlijke spraak ervaren.

Dit blijkt uit onderzoek gebaseerd op experience sampling. Hierbij krijgen participanten op willekeurige momenten in hun alledaagse leven een melding, waarbij ze moeten opschrijven of ze op dat moment innerlijke spraak waarnemen. Uit dit soort onderzoek blijkt dat de mate waarin mensen tegen zichzelf praten erg uiteenloopt, van nooit tot nagenoeg altijd.

Daarbij moet wel worden opgemerkt dat veel mensen pas na langdurig concentreren op hun innerlijke ervaringen—bijvoorbeeld in de vorm van mindfulness meditatie—merken hoeveel ze eigenlijk tegen zichzelf praten. Het is dus mogelijk dat mensen onderschatten hoeveel innerlijke spraak ze hebben.

Hierbij praat ik mede uit eigen ervaring. Ik ben me tijdens mijn promotieonderzoek in toenemende mate bewust geworden van mijn innerlijke spraak.

Als ik studenten begeleid, geef ik ze tegenwoordig een introspectieve meditatieoefening als huiswerk. Ik vraag ze om thuis 10 minuten op hun adem te letten. Steeds wanneer ze afgeleid raken—wat onvermijdelijk vaak gebeurt—moeten ze opmerken wat er op dat moment in hun hoofd gebeurt. Wat voor vorm nemen die afleidende gedachten aan? Spoiler: in veel gevallen is dat innerlijke spraak. Er zijn altijd een paar studenten die verbaasd zijn hoeveel ze eigenlijk tegen zichzelf spreken.

Ook vraag ik de studenten om op te merken wat hun innerlijke stem dan precies zegt. Ze merken dan op dat hun innerlijke spraak vaak betrekking heeft op iets wat eerder is gebeurd (een herinnering), óf iets dat nog moet gebeuren (planning). Verder merkten ze dat hun innerlijke stem bezig was met commentaar geven, fantaseren, filosoferen, speculeren en liedjes zingen. Of, zoals Elaine deed in het filmpje, piekeren of catastroferen.

Dit lijstje laat zien dat innerlijke spraak ons regelmatig uit het hier en nu kan halen. Zelf ben ik daar niet altijd blij mee. Soms ben ik aan het genieten van een prachtige omgeving als mijn innerlijke stem ineens plannen begint te maken over het avondeten. Ook heel belangrijk, maar op dat moment even niet gewenst… Helaas zit er geen uitknop op.

Waar komt de innerlijke spraak precies vandaan? Meestal zijn we bij psychologische fenomenen direct geneigd om te antwoorden: uit evolutie! Maar innerlijke spraak heeft een veel boeiendere ontstaansgeschiedenis: de oorsprong is cultureel, en komt voort uit geïnternaliseerde sociale interacties.

Deze ontstaansgeschiedenis kun je mooi volgen bij kinderen.

Een van de belangrijkste mijlpalen in de ontwikkeling van kinderen is als ze rond hun eerste verjaardag beginnen te praten. Maar rond hun derde levensjaar gebeurt er nog iets interessants: kinderen beginnen dan—hardop!—tegen zichzelf te praten.

Vaak merken ouders dit op als kinderen aan het spelen of knutselen zijn. Zie het onderstaande filmpje bijvoorbeeld om een indruk te krijgen.

Kinderen omschrijven vaak wat ze aan het doen zijn. Dat kan helpen bij het richten van de aandacht. Als ze wat ouder worden, zeggen ze steeds vaker wat ze later gáán doen. Zo krijgt de spraak een rol in het maken van plannen.

Als kinderen voor het eerst tegen zichzelf beginnen te praten doen ze dat meestal volledig hardop, zoals ze ook tegen andere mensen spreken. Als ze iets ouder worden gaan ze mompelen of fluisteren. Nog iets later bewegen alleen nog de lippen. En dan… is het helemaal stil. De spraak gaat als het ware ondergronds, en verandert in het vertrouwde stemmetje in ons hoofd.

Innerlijke spraak wordt na verloop van tijd steeds korter en abstracter. Dat heeft een logische verklaring. Als je aan een vage kennis wilt vertellen wat je op je werk hebt meegemaakt, moet je veel context geven: wat doe je voor werk, hoe zijn je collega’s, hoe zit je zelf in elkaar. Je vrienden begrijpen je in veel minder woorden. En als je met jezelf praat kan je bijna alle context weglaten. Steekwoorden zijn meestal genoeg.

Door deze verkorte en abstracte vorm kan de innerlijke spraak extra ongrijpbaar worden—dit verklaart waarom mensen vaak moeilijk herkennen hoeveel ze tegen zichzelf spreken.

Innerlijke spraak is meer dan alleen een grappig psychologisch fenomeen—het raakt aan wat het betekent om een mens te zijn. Mijn Substack heet ‘Het Culturele Ik’—en innerlijke spraak is een belangrijke factor om te verklaren waarom dat ‘Ik’ cultureel is.

Heb jij zelf innerlijke spraak? Wat voor dingen zeg je dan zoal tegen jezelf?

En heb je misschien nog vragen over innerlijke spraak die ik in een toekomstige post kan beantwoorden?

Laat het me weten in de comments!

Dank je wel voor het lezen!

Ik sta op een kruispunt: ga ik verder in de wetenschap, of word ik liever journalist of schrijver? Het Culturele Ik is een poging om mezelf als schrijver te ontwikkelen. Als je hieronder je e-mailadres achterlaat, krijg je nieuwe essays gratis in je inbox. Zo mis je er nooit één, én je steunt mij er ook mee. Elke nieuwe abonnee helpt me weer een stap dichter bij het overtuigen van een redactie of uitgever om met mij samen te werken. Klik op het hartje als je het stuk waardeerde, of laat een reactie achter om te vertellen wat je ervan vond.

Hier een overzicht van de overige artikelen in de serie.

Deel 2:

Deel 3:

Deel 4: